«ՇՈՒՇԻՆ ՉԵՆ ԳՐԱՎԵԼ, ԱՅՆ ՆՎԻՐՎԵԼ Է ԹՇՆԱՄՈՒՆ»

«Իրավունք TV»-ի տաղավարում Շուշիի պատմության թանգարանի վարիչ, պատմաբան ԱՇՈՏ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆՆ ուշագրավ մանրամասներ է ներկայացրել, թե իրականում ինչպես հանձնվեց անառիկ համարվող բերդաքաղաքը:

«ԻՆՉ-ԻՆՉ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐ ԵՂԱՆ, ՈՐԸ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՔՆՆՄԱՆ ԿԱՐԻՔ ՈՒՆԻ»

– Պարոն Հարությունյան, ինչո՞ւ չհաջողվեց Շուշիի պատմության թանգարանից գեթ մեկ նմուշ փրկել:

– Դժբախտաբար, չկարողացանք ոչինչ հանել, որովհետեւ փաստացի ոչ միայն թանգարանը, այլ ընդհանրապես` Շուշի քաղաքը չէվակուացվեց: Եթե լիներ էվակուացում, թանգարանը կփրկվեր: Իհարկե, ոչ ոքի չի կարելի դրանում մեղադրել, որովհետեւ մինչեւ վերջին պահը որեւէ մեկը չէր հավատում, որ Շուշիի նման անառիկ բերդը կարող է հանձվել թշնամուն, ավելի ճիշտ` նվիրվել: Այո՛, Շուշին չեն գրավել, այն նվիրվել է թշնամուն եւ առանց մեծ ջանքերի` տիրել են քաղաքին: 100 տարի առաջ իրանական բանակը 48 օր պաշարել եւ չի կարողացել գրավել Շուշին, հայերը հերոսաբար դիմադրել են: Մարդկանց ուղեղում սա էր, որ մեր զորքը եւ բնակչությունը դիմադրելու է: Երբ Արցախի Հանրապետության նախագահը ելույթ ունեցավ Սուրբ Ղազանչեցոց եկեղեցու անմիջապես դիմացը կանգնած եւ ասաց, որ թշնամին 5 կմ է քաղաքից հեռու, բայց մենք պատրաստ ենք դիմակայության, սա ոգեւորիչ էր, եւ որեւէ մեկը չէր գուշակում, թե լինելու է այսպիսի ավարտ: Համենայնդեպս, առաջին մարտերի ժամանակ ադրբեջանական զորքերը բավականին կորուստներ են կրել հենց ներսում: Միայն հայկական գերեզմանոցի տարածքում 750-ից ավելի կորուստ են ունեցել: Իսկ ընդհանուր իրենց կորուստների քանակը միայն Շուշիի տակ անցնում էր 2 հազարը: Շուշիի վրա գրոհել են 15 հազարանոց զինվորական միավորումով, որի կազմում եղել են Պակիստանի, Թուրքիայի հատուկ նշանակության զորքերը եւ ադրբեջանական «Յաշմա» կոչվող հատուկ նշանակության զորախումբը: Նույնիսկ ուղղությունները կարող ենք ասել, թե ամեն մեկը որ կողմով է մտել: Օրինակ, երեւանյան ճանապարհով մտել է «Յաշման», որն ավելի մատչելի ուղղություն է համարվում:

– Ի վերջո, դիմակայություն եղե՞լ է, թե՞ ինչպես ասում են` «ման գալով» թշնամին եկել ու գրավել է քաղաքը:

– Շատ են հեքիաթներ հորինում: Իրականում առաջին մարտերը եղել են Շուշիի մատույցում, այսինքն` Քարինտակից մի քիչ այն կողմ: Այնտեղ լուրջ ջարդ է կրել թշնամին, եւ առաջին մարտերից հետո` բոլորս սպասում էինք երկրորդ գլխավոր մարտին: Շուշիում անընդհատ խոսակցություններ էին պտտվում, որ շուտով ադրբեջանցիներին գցելու են մի կաթսայի մեջ եւ լավ ջարդ տան, ու դրանով պատերազմը կավարտվի: Իհարկե, դրանք միայն խոսակցություններ չէին, որովհետեւ պատերազմից հետո մեր որոշ գեներալներ իրենց զրույցներում փաստում էին, որ իսկապես նման օպերացիա պատրաստվում էր:

– Նկատի ունեք այն ժամանակվա ՊՆ ներկայացուցիչ Արծրուն Հովհաննիսյանի ասած՝ «Գյոռբագյոռ» օպերացիա՞ն, որն այդպես էլ կյանքի չկոչվեց:

– Նա էր այդ անվանումը տվել, բայց այդ օպերացիայի մշակման մեջ մեծ դերակատարում ունի Սամվել Բաբայանը: Եթե գնային Սամվել Բաբայանի ասած ծրագրով, իսկապես, այդ կաթսան կլիներ, եւ ադրբեջանա-թուրքական զորքերը այդտեղ էլ կվերջանային: Սակայն, ինչ-ինչ երեւույթներ եղան, որը ռազմական դատարանի քննման կարիք ունի: Մենք դրա մասնագետները չենք, որպեսզի պարզենք, թե իրականում ինչ է կատարվել: Այսօր միակ փաստն այն է, որ Շուշին մերը չէ: 

ԻՆՉՈՒ ԼՌԵՑ ՇՈՒՇԻԻ ՀՐԵՏԱՆԻՆ

– Ո՞վ էր Շուշիի պաշտպանության հրամանատարը, ո՞վ էր ղեկավարում մարտական գործողությունները:

– Որպես պատմաբան` ինքս էլ եմ հետաքրքրվում, բայց առ այսօր դրա պատասխանը չունեմ: Մի քանի անուններ են շրջանառվում, բայց դեռեւս պարզ չէ, թե դրանցից ով է եղել Շուշին պաշտպանող զորքերի հրամանատարը, ով է եղել նահանջի մասին հրաման տվողը: Այս հարցում պետք է հենվել զինվորական դատարանի որոշումների, այլ ոչ թե ժողովրդի մեջ պտտվող զրույցների վրա: Իհարկե, այդ զրույցներում կան ճշմարտություններ, բայց կան նաեւ չափազանցություններ: Իսկ պատմաբանի խնդիրն է՝ ինչքան հնարավոր է խուսափել այդ չափազանցություններից, որ չասեն, թե ստեղծագործում է: Դրա համար պետք է սպասենք, որ դատական գործընթաց իրականացվի, որից հետո կպարզվի, թե ինչպե՞ս է եղել, եւ ո՞վ է մեղավոր:

– Բայց իրականում կա՞ր Շուշիում մնացած բնակչություն եւ բանակ, որը պատրաստ էր դիմակայության:

– Այնտեղ կար աշխարհազոր, եւ կար նաեւ բանակային միավորումներ: Անձամբ եմ ամեն մի դիրքով անցել ու տեսել եմ Շուշիի սարավանդի ողջ երկայնքով ձգված մեր զորքերին, տեսել եմ ականանետերը, որ դրված է եղել, հրետանին, որը պատերազմի առաջին օրից մինչեւ նահանջի օրը գործել է: Քանի-քանի ԱԹՍ-ներ եկել են խփելու այդ հրետանուն, բայց չեն կարողացել:

– Իսկ ի՞նչ տեղի ունեցավ, որ հանկարծ լռեց հրետանին:

– Չգիտեմ, դրա համար եմ ասում` այս գործը քննելու կարիք ունի: Կան ենթադրություններ, բայց զրույցից զրույց ամեն մեկը մի բան ավելացրած է պատմում: Փաստ է միայն այն, որ ինչ-որ հատվածում դիմադրություն եղել է, հետո հանկարծ ամեն ինչ չի եղել, ու մենք հայտնվել ենք Ստեփանակերտում:

մանրամասն՝Iravunk.com-ում

Զրույցը՝ԻԼՈՆԱ ԱԶԱՐՅԱՆԻ